Zgodnie z art. 23 k.c. do katalogu dóbr osobistych należą między innymi „zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska”.
Pomimo faktu, iż przytoczona regulacja nie wskazuje wprost na dobra prawne przedsiębiorców, zgodnie z doktryną uznać należy, iż „dobra osobiste osoby prawnej to „wartości niemajątkowe, dzięki istnieniu których osoba prawna może prawidłowo, zgodnie ze swoim zakresem zadań funkcjonować”[1].
Stanowisko to znajduje poparcie w orzecznictwie wedle którego za dobro osobiste osoby prawnej uznawać należy wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań[2]. Sąd Apelacyjny w Poznaniu, w wyroku z dnia 22 października 1991 r. sygn. akt. I ACr 400/90, stwierdził, „że firma, pod którą prowadzi swoje przedsiębiorstwo dany podmiot, ma w stosunkach prawnych w jakie wchodzi, takie znaczenie, jak dla osoby fizycznej przedstawia jej nazwisko”.
Nie podlega żadnej wątpliwości fakt, iż przedsiębiorcy, niezależnie od formy wykonywania działalności gospodarczej, posiadają osobowość prawną oraz związane z tym uprawnienia i obowiązki. Jednymi z przymiotów przedsiębiorców jest „renoma”, na którą składają się cechy pozwalające uznać ich samych bądź oferowane przez nich produkty za dobre. Przymioty te stanowią dobra osobiste przedsiębiorcy[3].
Wskazać należy, iż pomimo niemajątkowego charakteru dóbr osobistych, obecny jest pogląd, iż prawa te są ściśle związane z wartościami majątkowymi[4]. Ze względu na związek dóbr osobistych z wartościami majątkowymi, dobra osobiste przedsiębiorcy mają zapewnioną ochronę w postaci art. 24 k.c. Ochrona określona w wymienionym przepisie przysługuje nie tylko osobom fizycznym prowadzącym jednoosobową, ale również osobom prawnym oraz jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (np. spółka jawna, partnerska czy komandytowa)[5]. Zgodnie bowiem z art. 24 § 1 k.c. „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny”.
Do naruszenia dóbr osobistych przedsiębiorcy dochodzi w dwóch przypadkach:
- pierwszym, gdy ma ono charakter publiczny, tj., gdy naruszenie jest wykonywane w taki sposób, że może zostać odebrane przez nieokreślony krąg adresatów. W takiej sytuacji o fakcie naruszenia dobra osobistego przedsiębiorcy nie będzie decydował fakt zaistnienia samego naruszenia a reakcja opinii publicznej, która opiera się na informacjach udostępnionych przez naruszającego, przy czym reakcje opinii należy oceniać obiektywnie, niezależnie od subiektywnego odczucia przedsiębiorcy[6].
- drugim, gdy ma ono charakter indywidualny, tj., gdy z działaniem stanowiącym naruszenie dobra może zapoznać się tylko ograniczony krąg adresatów. W takim przypadku reakcja opinii publicznej nie będzie brana pod uwagę przy ocenianiu naruszenia dobra osobistego i jego wagi. W takiej sytuacji badane będzie, czy naruszenie to spowodowało trwałą utraty dobrego imienia (renomy) u kontrahentów. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 marca 2005 r., I CK 639/2004 niepubl., wskazał, iż kryterium reakcji społecznej jest pomocne, ale nie oznacza, że może ono zostać wykorzystane w każdej sprawie. Co więcej może dojść do sytuacji, w której niemożliwe będzie zbadanie reakcji społecznej, choćby w sytuacji, w której przez naruszającego przekazane zostały nieprawdziwe treści do organów administracyjnych, samorządowych lub korporacyjnych.
W celu ochrony swoich dóbr osobistych przedsiębiorcy mogą korzystać zarówno ze środków o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym. Wśród środków majątkowych możemy wymienić: roszczenie o zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, roszczenie o odszkodowanie za szkodę majątkową oraz roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia Spośród środków niemajątkowych wskazać należy na: roszczenie o zaniechanie, roszczenie o usunięcie skutków naruszenia, a także powództwo o ustalenie. Zgodnie art. 24 k.c. § 3 wskazane w nim środki ochrony nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach.
Mając na uwadze tożsamą podstawę prawną i konstrukcję ochrony dóbr osobistych osób fizycznych i osób prawnych, osobie prawnej przysługują te same roszczenia. O ile kwestia roszczeń odszkodowawczych nie budzi wątpliwości, o tyle w zakresie zadośćuczynienia orzecznictwo jest podzielone. Sąd Apelacyjny w Warszawie zauważył, że „argumentem uzasadniającym zastosowanie art. 448 k.c. także do osoby prawnej jest […], że zasądzenie pieniężnego zadośćuczynienia lub odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny realizuje nie tylko funkcję kompensacyjną, ale także funkcję satysfakcjonującą, represyjną oraz prewencyjno-wychowawczą”[7]. Z drugiej strony Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 28 września 1999 r. I ACa 464/99, że „krzywda nie może aktualizować się u osób prawnych i nie da się sensownie wskazać analogicznego do krzywdy stanu osoby prawnej […] osobom prawnym nie przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne”. Wskazać należy, iż zgodnie ze stanowiskiem Komisja Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego „roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne, rozumiane jako rekompensata za cierpienie psychiczne i fizyczne, jest ściśle związane z psychofizyczną naturą człowieka i dlatego nie powinno przysługiwać osobom prawnym”[8].
Istotny jest fakt, iż nie można naruszyć dóbr osobistych przedsiębiorcy poprzez naruszenie dóbr osobistych jej pracowników, wspólników czy członków organów kolegialnych, ponieważ nie wypełniają oni substratu osobowego, a naruszenie dobra osobistego jednego z wymienionych podmiotów, wpłynie na renomę przedsiębiorców[9]. Stanowisko takie przyjmuje Sąd Najwyższy zgodnie z Wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2013, sygn. akt III CSK 198/12, LEX nr 1353196 „osoba prawna nie może być podmiotem wolnościowego prawa osobistego, posiadająca wprawdzie substrat osobowy, ale stanowiąca sztuczny twór organizacyjny, nie może być podmiotem tego prawa”.
Podsumowując uznać należy, iż przedsiębiorcy, zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne, posiadają krąg cech które powinny być uznawane za ich dobra osobiste, i które zgodnie z obowiązującym stanem prawnym będą podlegać ochronie. Co do zasady przyjąć należy, iż zasadniczo naruszenie prawa i dolegliwość będzie większa, gdy naruszenie będzie miało charakter publiczny, gdyż prowadzi ono do naruszenia dobrego imienia przedsiębiorcy, uznanego za „niezbędny element warunkujący możliwość funkcjonowania osoby prawnej”[10]. Istotne jest by zarzuty kierowane pod adresem osoby prawnej obiektywnie godziły w jej renomę, były działaniami bezprawnymi, wpływały na możliwość utrzymania konkurencyjności na rynku, publicznego zaufania i wiarygodności, gdyż cechy te dla przedsiębiorcy stanowią kluczowy element realizacji jego zadań.
Podkreślenia wymaga fakt, iż naruszenie dóbr osobistych może skumulować się z naruszeniem przepisów określonych w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dalej u.z.n.k), (przy czym naruszenia tej ustawy wymagają spełnienia przesłanek zarówno podmiotowych jak i przedmiotowych). Zarówno doktryna jak i orzecznictwo stoją na stanowisku, iż u.z.n.k. i przepisy kodeksu cywilnego należy stosować odrębnie. Posiłkowanie się przepisami k.c. dopuszcza sprawach z zakresu czynów nieuczciwej konkurencji, np. w sytuacji roszczenia o złożenie oświadczenia z art. 18 ust. 1 pkt 3 u.z.n.k[11].
Jeżeli mają Państwo jakiekolwiek pytania dotyczące ochrony renomy Państwa firmy lub zaprezentowanego tematu zapraszam do kontaktu.
- pr. Krzysztof Danielak
Niniejszy tekst został opublikowany w Biuletynie Okręgowej Izby Radców Prawnych w Lublinie „Prawnik” nr 3/42, 2017, s.77-81 oraz na stronie www.repelewicz.com.
[1]J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1975 r., s. 28.
[2]Wyrok SN z dnia 14 listopada 1986 r. sygn. akt. II CR 295/86, OSNCP 1988 nr 2-3, poz. 40, Legalis
[3]J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, Monitor Prawniczy, nr 10/2006 s. 521.
[4]F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie, Księgarnia Powszechna, Kraków, 1946 r., s. 110.
[5]Zgodnie z orzecznictwem (Wyrok SN z dnia 14 grudnia 1990, I CR 529/90) pomimo faktu, iż spółki cywilna nie ma osobowości prawnej i w związku z tym nie może być podmiotem praw i że nie ma też zastosowania art. 43 k.c., niemniej jednak „nazwa (firma) przedsiębiorstwa prowadzonego w formie spółki prawa cywilnego stanowi zatem dobro osobiste wspólników (art. 23 k.c.) podlegające ochronie z art. 24 k.c.
[6]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2005 r. III CK 622/2004, niepubl.
[7]Wyrok SA w Warszawie z dnia 6 września 2013 I ACa 456/13, Lex nr 1394305.
[8]Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego 2008, s. 59–60.
[9]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 września 2013 r. I ACa 653/13, LEX nr 1375830.
[10]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 sierpnia 1999 r. I Acr 202/91, OSA 1992, z. 1, poz. 5.
[11]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt I CKN 100/01, LEX nr 83833.
