Kancelaria KDLegal - kompleksowa obsługa prawna – Zasadność stosowania przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia w stosunku do zwrotu tzw. "opłaty likwidacyjnej".

Zasadność stosowania przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia w stosunku do zwrotu tzw. „opłaty likwidacyjnej”.

Niniejsze opracowanie zostało poświęcone problematyce stosowania przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia przez Sądy w toku orzekania o zwrocie tzw. opłaty likwidacyjnej. Problematyka ta została podjęta ze względu na powszechność problemu likwidacji stosunków ubezpieczenia z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi. To właśnie podczas tego procesu ubezpieczyciel pobiera opłatę likwidacyjną wielokrotnie wynoszącej równowartość środków zgromadzonych na rachunku bądź ich znaczący procent.

Znamionowym przykładem takiego postępowania jest Aegon Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie Spółki Akcyjnej, która to w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia wraz z Tabelą Opłat i Limitów zawarła zapis ustalający opłatę likwidacyjną przy całkowitym wykupie polisy w wysokości 99% w pierwszym roku polisowym[1]( trzeba podkreślić, iż opłata związana z wykupem całkowitym polisy przybiera w zależności od ubezpieczyciela inną nazwę. Dla przykładu Generali Życie Towarzystwo Ubezpieczeń S.A. dla produktu Omniprofit posługiwało się opłatą za wykup polisy, obecnie zaś pobiera opłatę dystrybucyjną. przyp. autor). Liczba osób, które czują się poszkodowane takim postępowaniem firm ubezpieczeniowych jest znacząca. Szacuje się, iż ubezpieczyciele do tej pory zyskali na polisolokatach (nazwa powszechnie stosowana na określenie ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym) 42,5 mld złotych[2]. W związku z tym, iż liczba pozwów kierowanych przez ubezpieczonych, ubezpieczających bądź uposażonych rośnie z dnia na dzień, zachodzi wśród orzekających sądów wątpliwość co do tego, które przepisy winny być stosowane w toku orzekania w danych sprawach – przepisy dot. umowy ubezpieczenia czy bezpodstawnego wzbogacenia. Sądy orzekające w sprawach ubezpieczeń z UFK w większości zgodnie uznają, iż zatrzymanie opłaty likwidacyjnej przez ubezpieczyciela w nadmiernej wysokości wyczerpuje dyspozycje przepisu art. 385¹kodeksu cywilnego[3]. Skutkiem powyższego zapisy umowy ubezpieczenia, ogólnych warunków ubezpieczenia oraz tabel opłat limitów stanowiących załącznik do umów przestają wiązać konsumenta. Konsekwencją tego, jest stanowisko, zgodnie z którym pobranie opłaty stanowi bezpodstawne wzbogacenie, zaś w sprawach o zwrot pobranych opłat należy stosować regulacje art. 405-414 kodeksu cywilnego. Jednakże aby możliwym było potwierdzenie zasadności stosowania przez Sądy wskazanych przepisów niezbędna będzie analiza zarówno regulacji dot. umowy ubezpieczenia jak i dot. bezpodstawnego wzbogacenia.

Dział I

Umowa ubezpieczenia oraz charakterystyka ubezpieczenia z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi.

W polskim systemie prawnym uregulowania dotyczące umów ubezpieczenia znajdują się w art. 805-839 kodeksu cywilnego. Ponadto do ustaw regulujących wspomnianą problematykę zaliczyć należy ustawę o działalności ubezpieczeniowej[4], ustawę o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych[5], ustawę o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych[6], a także ustawę o pośrednictwie ubezpieczeniowym[7].

Celem przedstawienia ogólnych przepisów dot. umów ubezpieczenia jest wprowadzenie do pracy pojęcia umowy ubezpieczenia, a ponadto wykazanie elementów odróżniających klasyczne ubezpieczenie osobowe od ubezpieczenia z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi. Dodatkowo zostaną przedstawione i opisane te elementy, które z punktu widzenia opracowania mają istotne znaczenie dla zrozumienia tematu.

Umowa ubezpieczenia została zdefiniowana w art. 805 kodeksu cywilnego. Na wstępie należy zaznaczyć, iż ustawodawca nie wskazuje na wymóg zawarcia umowy ubezpieczenia w ściśle określonej formie[8]. Niemniej jednak zgodnie z przytoczonym przepisem za rzeczoną umowę rozumie się umowę, na podstawie której profesjonalny podmiot zobowiązuje się do spełnienia oznaczonego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie zdarzenia, a ubezpieczający zobowiązuje się do zapłacenia składki. Powstanie stosunku ubezpieczenia powoduje, zgodnie z art. 805 k.c., nałożenie praw i obowiązków na strony umowy. W literaturze przedmiotu powyższe określane jest jakokoncepcja wzajemnego charakteru umowy ubezpieczenia[9]. Warto wskazać, iż pomimo, że pomiędzy stronami wytwarza się silne więź i wzajemność, nie ma jednak wymogu, aby świadczenia stron były równowartościowe, tj.: „Ekwiwalentność świadczeń nie musi być obiektywna, może być jedynie subiektywna”[10]. Jednakże z treści powołanego przepisu ściśle wynikają, jakie świadczenia strony mają sobie wzajemnie spełnić. Ubezpieczyciel zobowiązany jest do spełnienia określonego świadczenia. Pamiętać jednak należy, iż świadczenie zostanie wypłacone jedynie w razie ziszczenia się przewidzianego w umowie zdarzenia. Ubezpieczający jest zaś zobowiązany do zapłaty składki. Należy zaznaczyć, iż składka nie może być uznawana jedynie za ekwiwalent ewentualnych świadczeń pieniężnych ubezpieczyciela. Należy ją więc rozumieć jako wynagrodzenie dla ubezpieczyciela z tytułu ryzyka, jakie ponosi w trakcie trwania umowy. Ugruntowany pogląd w doktrynie wskazuje, że „świadczeniem ubezpieczyciela jest samo ponoszenie ryzyka”[11].

Bezsprzecznie widoczna jest zatem wzajemność świadczeń stron. Nie mniej jednak nie są te świadczenia równoczesne ani ekwiwalentne. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 października 2006 r., wbrew twierdzeniom doktryny, stanął na stanowisku, zgodnie z którym umowa ubezpieczenia nie jest umową wzajemną w rozumieniu kodeksu cywilnego. Podstawą uzasadnienia takiego stanowiska były wymienione powyżej przyczyny, tj. brak ekwiwalentności oraz powstanie obowiązku świadczenia przez ubezpieczyciela, dopiero w wypadku zaistnienia przewidzianego umową wypadku ubezpieczeniowego[12].

Podkreślić należy, iż charakterystycznym elementem umowy ubezpieczenia jest powstanie stosunku zobowiązaniowego pomiędzy konsumentem a profesjonalnym podmiotem. Związane jest to z tym, ubezpieczycielem może być wyłącznie podmiot wskazany w ustawie i spełniający określone wymagania. Oznacza to, iż jedną ze stron umowy zawsze będzie profesjonalny podmiot[13].

Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest nałożenie na ubezpieczyciela, jako profesjonalistę, szeregu obowiązków. Jednym z nich jest obowiązek doręczenia drugiej stronie dokumentu potwierdzającego zawarcie umowy. Niezrealizowanie powyższego nie stanowi jednak o nieważności umowy. Dokumenty ubezpieczeniowe takie jak polisa bądź certyfikat stanowią jedynie potwierdzenie zawarcia stosunku ubezpieczenia[14]. Brak takiego dokumentu będzie skutkował jedynie konsekwencjami przewidzianymi w art. 74 k.c. Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 14 marca 1996 r. Zgodnie z jego treścią „zawarcie umowy ubezpieczenia (art. 805 § 1 k.c.) następuje w chwili złożenia przez ubezpieczającego oferty i jej przyjęcia poprzez zakład ubezpieczeń. Dla skuteczności zawarcia takiej umowy nie jest wymagana żadna forma kwalifikowana. Dokumenty wymienione w art. 809 § 1 k.c. stanowią jedynie dowody (potwierdzenie) – zawarcia umowy – podlegające ocenie zgodnie z zasadami z art. 74 i art. 75 k.c.[15]„.

Celem pełnego zrozumienia ubezpieczeń z ubezpieczeniowymi funduszami gwarancyjnymi, które zostaną scharakteryzowane w pkt. 2 niniejszego działu niezbędne będzie odniesienie się do podstawowych świadczeń jakie powstają i mogą powstać po stronie ubezpieczyciela w wyniku zawarcia umowy ubezpieczenia. Zasadniczo, umowa zawierana w celu objęcia ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową. Objęcie ochroną co do zasady wiąże się z koniecznością wypłaty określonej sumy pieniężnej w razie zaistnienia określonego zdarzenia. Zgodnie z art. 805 § 2 k.c. świadczenie ubezpieczyciela może polegać na:

przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku;
przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej[16].

Zarówno w ubezpieczeniach majątkowych, jak i osobowych ubezpieczyciel w razie zaistnienia zdarzenia uzasadniającego spełnienie świadczenia gwarantuje wskazaną w umowie sumę, która zostanie wypłacona w danym przypadku. Należy zaznaczyć, iż wypłata wskazanej sumy gwarantowanej nie będzie możliwa w innym wypadku niż zaistnienie zdarzenia powodującego obowiązek świadczenia przez ubezpieczyciela. O specyficznej formie wierzytelności, jaką jest wierzytelność o wypłatę odszkodowania, wypowiedział sie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 marca 2010 r. W przytoczonym wyroku wskazano, iż „wierzytelność o wypłatę odszkodowania ubezpieczeniowego jest szczególną postacią wierzytelności przyszłej, a mianowicie wierzytelnością warunkową, bo jej powstanie strony umowy ubezpieczenia uzależniają od zdarzenia przyszłego i niepewnego, a mianowicie od wystąpienia zdarzenia objętego ryzykiem ubezpieczeniowym. Do chwili wystąpienia tego zdarzenia wierzytelność jako prawo podmiotowe nie istnieje, a istnieje jedynie ekspektatywa wierzytelności, a więc względne prawo tymczasowe”[17].

Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotnym będzie odniesienie się do treści art. 812 § 4 k.c. Zgodnie z treścią przepisu”jeżeli umowa ubezpieczenia jest zawarta na okres dłuższy niż sześć miesięcy ubezpieczający ma prawo odstąpienia od umowy ubezpieczenia, w terminie 30 dni, a w przypadku gdy ubezpieczający jest przedsiębiorcą w terminie 7 dni, od dnia zawarcia umowy. Odstąpienie od umowy ubezpieczenia nie zwalnia ubezpieczającego z obowiązku zapłacenia składki za okres, w jakim ubezpieczyciel udzielał ochrony ubezpieczeniowej”[18]. Ważnym jest, że do odstąpienia od umowy nie jest wymagane zachowanie szczególnej formy. Stosować należy przepisy ogólne. Tym samym do skutecznego odstąpienia niezbędne będzie złożenie przez ubezpieczającego odpowiedniego oświadczenia woli drugiej stronie pisemnie, bądź ustnie[19].

Należy wskazać również na szczególne uprawnienia konsumenta zawierającego umowę ubezpieczenia. Zgodnie z art. 805 § 4 k.c. „art. 385¹-385³stosuje się odpowiednio, jeżeli ubezpieczającym jest osoba fizyczna zawierająca umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową”. Zgodnie z tym przepisem osoba fizyczna zawierająca umowę nie związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową korzysta z ochrony przed stosowaniem postanowień umownych nieuzgodnionych indywidualnie a kształtujących jej prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami jednocześnie rażąca naruszając jego interesy[20].

Należy zaznaczyć, iż pomimo specyficznej formy umowa ubezpieczenia z UFK jest umową ubezpieczenia osobowego. Wzmiankę o tych ubezpieczeniach odnaleźć można w pkt 3 załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej, jako „Ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym”[21].

Zgodnie z art. 829 k.c. Ubezpieczenie osobowe może w szczególności dotyczyć:

„przy ubezpieczeniu na życie – śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku”;
„przy ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków – uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku[22]„.

Jednakże w przeciwieństwie do klasycznej umowy ubezpieczenia, ubezpieczenie z UFK ma charakter inwestycyjny. Jest to polisa unit-link, w której ochrona ubezpieczenia może wynosić nawet 1 zł. Brak środków na ochronę pozwala na zainwestowanie praktycznie całej składki (pomniejszonej o opłaty administracyjne)[23]. Inwestowanie w fundusze polega na nabywaniu jednostek uczestnictwa. Zaś inwestowanie i ewentualny zysk zależą od wartości tych jednostek. Nadto należy wskazać, iż ze względu element ryzyka charakteryzujący każdą działalność inwestycyjną (do tych należy inwestowanie w UFK) ubezpieczyciele pomimo reklamowania ubezpieczeń jako pewnego zysku, w umowie go nie gwarantują. Działania ubezpieczyciela dokonywane są na rachunek i ryzyko ubezpieczającego, często samodzielne bez jego wiedzy i zgody[24].

Ważnym jest, iż w razie zawarcia tego typu umowy ubezpieczenia zakład ubezpieczeń ma określone względem ubezpieczającego obowiązki. Przede wszystkim zobowiązany jest do przedstawienia drugiej stronie umowy regulaminu lokowania środków i nabywania jednostek uczestnictwa, sposobu wyceny jednostek uczestnictwa, charakterystykę aktywów wchodzących w skład danych funduszy, ograniczenia i ryzyka inwestowania, zasad umarzania jednostek uczestnictwa w ubezpieczeniowym funduszu kapitałowym, terminy w których można zamienić jednostki uczestnictwa na środki pieniężne i terminy wypłaty tych środków. Dodatkowo ubezpieczyciel musi zapoznać ubezpieczającego ze wszystkim opłatami dystrybucyjnymi i administracyjnymi związanymi z prowadzeniem rachunku i obsługą umowy ubezpieczenia[25].

Charakterystycznym elementem jest oferowanie klientom nawet kilkudziesięciu funduszy kapitałowych. Ubezpieczający ma możliwość samodzielne określić procentowy udział w każdym z funduszy, jak również dokonywania transferu środków lokowanych pomiędzy funduszami. Transfer środków polega na umorzeniu jednostek uczestnictwa w jednym z funduszy przy jednoczesnym nabyciu jednostek drugiego. Zaznaczyć należy, iż można dokonać umorzenia jedynie części jednostek. Jednakże w wypadku braku decyzji ubezpieczonego ubezpieczyciel może samodzielnie zdecydować, o przekazaniu nawet całości składek na jeden fundusz.

Niemniej jednak wielokrotnie zakłady ubezpieczeń poprzez zapisy Ogólnych Warunków Ubezpieczenia wprowadzają ograniczenia w zakresie dokonywania ww. zmian. Najczęściej stosowane zapisy to umożliwienie podziału składki dopiero po upływnie określonego terminu, oraz ograniczenie do jednego darmowego transfery środków w roku polisowym. Ponadto, zdarza się, iż ubezpieczyciele określają minimalną wartość jednostek uczestnictwa podlegających transferowi oraz określają minimalną wartość jednostek, które muszą pozostać na rachunku uszczuplanym. Zakład ubezpieczeń jest obowiązany do określenia w umowie ubezpieczenia wykazu oferowanych ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, zasad ustalania wartości świadczeń oraz wartości wykupu ubezpieczenia[26]

Istotną cechą w szczególności z punktu widzenia ubezpieczających jest przynależność ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych do kategorii funduszy akumulacyjnych (tezauryzacyjnych). Powyższe ogranicza możliwość skorzystania z zysków, będących efektem przyrostu wartości aktywów, jedynie w drodze wycofania swojego udziału przez uczestnika[27]. Możliwość rozwiązania umowy przewidziana została w art. 830 k.c. Zgodnie z jego treścią przy „ubezpieczeniu osobowym ubezpieczający może wypowiedzieć umowę w każdym czasie z zachowaniem terminu określonego w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia, a w razie jego braku – ze skutkiem natychmiastowym”[28]. Dodać należy, iż regulacjeart. 830 § 1k.c.nakładają na ubezpieczającego obowiązku podawania przyczyn wypowiedzenia Może on rozwiązać umowę bez podawania przyczyn, zaś w razie podania takich przyczyn ubezpieczyciel nie może, ich kwestionować powołując się na ich zasadność lub prawdziwość[29]. Paragraf 3 przytoczonego artykułu nakłada na ubezpieczyciela ograniczenie możliwości wypowiedzenia umowy ubezpieczenie jedynie do wskazanych w ustawie wypadkach. Do takich niewątpliwie należy § 2 powołanego przepisu, który wskazuje, iż w wypadku nie opłacenia składki lub jej raty w terminie ubezpieczający ma prawo wypowiedzieć umowę. Jednakże ubezpieczyciel przed wypowiedzeniem umowy zobowiązany jest do wcześniejszego wezwania ubezpieczonego do opłacenia nieuregulowanej składki. Jeżeli w dalszym ciągu składka ubezpieczeniowa nie wpłynie w „terminie dodatkowym po prawidłowym wezwaniu do zapłaty, dochodzi wówczas do tzw. milczącego wypowiedzenia umowy”[30].

Z wypowiedzeniem umowy wiąże się istotny element niniejszej pracy- opłata likwidacyjna. Jest to szczególna opłata pobierana przez ubezpieczyciela w razie rozwiązania stosunku ubezpieczenia przed terminem wskazanym w umowie. Opłatę można rozumieć jako ” pewien rodzaj sankcji przewidzianej przez ubezpieczyciela za wcześniejsze rozwiązanie przez ubezpieczającego umowy ubezpieczenia”[31]. Celem zastosowania tego typu opłaty jest zniechęcenie ubezpieczających do wcześniejszego rozwiązania umowy, po to aby umożliwić ubezpieczycielowi prowadzenie długoterminowej działalności inwestycyjnej[32][33]. Dodatkowo ubezpieczyciele argumentują pobranie 100% składki wpłaconej w pierwszym roku polisowym, w razie rozwiązania umowy w tymże roku kosztami jakie ubezpieczyciel ponosi w pierwszych latach trwania umowy. Ponadto, koszty ubezpieczyciela w tym dystrybucji polisy i obsługi umowy są amortyzowane przez cały czas trwania umowy[34][35].

Przykładem opłaty likwidacyjnej (zaznaczyć należy, iż stosowanie wskazanej opłaty zostało zabronione wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 4 czerwca 2012 r., sygn.. akt XVII AmC 974/11) jest zapis Aegon Towarzystwa Ubezpieczeń na Życie, który zezwalał na pobieranie opłaty w wysokości:

„do dnia poprzedzającego 1. Rocznicę Polisy – 100,0% wartości polisy
od 2. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 3. Rocznicę Polisy – 80,0%
od 3 Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 4 Rocznicę Polisy – 70,0%
od 4. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 5 Rocznicę Polisy – 60,0%
od 5. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 6 Rocznicę Polisy – 50,0%
od 6. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 7. Rocznicę Polisy – 40.0%
od 7. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 8. Rocznicę Polisy – 30,0%
od 8 Rocznicy Polsy do dnia poprzedzającego 9. Rocznicę Polisy – 20,0%
od 9. Rocznicy Polisy do dnia poprzedzającego 10. Rocznicę Polisy – 10,0%
od 10. Rocznicy Polisy – 0% [36]”

W odniesieniu do niniejszej pracy opłata likwidacyjna ma istotne znaczenie. Celem niniejszego opracowania jest analiza zasadności stosowania przepisów dot. bezpodstawnego wzbogacenia przez Sądy orzekające w sprawach o zwrot pobranej opłaty. Znajomość charakterystyki opłat likwidacyjnej ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia sensu danego opracowania.

Dział II

Bezpodstawne wzbogacenie

Tematem niniejszej pracy jest analiza zasadności stosowania przepisów regulujących bezpodstawne w czasie orzekania o zwrot opłaty likwidacyjnej. Wobec powyższego koniecznym jest przedstawienie bezpodstawnego wzbogacenia w polskim ustawodawstwie.

Bezpodstawne zbogacenie zostało uregulowane w kodeksie cywilny w art. 405-415. Zgodnie z treścią art. 405 k.c. „kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”. Uznać więc należy, iż jest to szczególne zdarzenie prawne, w wyniku którego bez istnienia jakiejkolwiek podstawy prawnej następuje zdarzenie, w związku z którym wzrasta wartości majątku podmiotu wzbogaconego, zaś zmniejszeniu ulega wysokość majątku zubożonego. Istotnym jest, aby wzbogacenie i zubożenie były wywołane tą samą współprzyczyną[37]. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r. „między zubożeniem i wzbogaceniem musi zachodzić tego rodzaju zależność, aby można uznać, że są to dwie strony tego samego przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego”. Jeszcze ściślej rzecz ujmując, chodzi tutaj o interakcje pomiędzy sferą interesu prawnego (zarówno majątkowego, jak i niekiedy osobistego) osoby zubożonej i osoby wzbogaconej jej kosztem”[38].

Wskazać należy, iż pomimo istnienia wspólnej przyczyny dla wzbogacenia i zubożania, to nie pozostają one w związku przyczynowo skutkowym, „ponieważ wzbogacenie nie jest przyczyną zubożenia, które nie jest jego skutkiem[39]”

Przedmiotem niniejszej pracy jest omówienie stosowania bezpodstawnego wzbogacenia w ściśle określonym przypadku. Stanowi ono podstawę samodzielnego roszczenia. Powstaje ono niezależnie od sposobu w jaki doszło do wzbogacenia, wystarczy jedynie, aby nie miało oparcia w prawie. Jak słusznie wskazał Sad Najwyższy z dnia 21 marca 2007 r. „ogólna formuła bezpodstawnego wzbogacenia jest tak szeroka, że pozwala ją rozumieć jako ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić bezpodstawnie kosztem drugiego, a niezdolność czy niemożność dochowania zasad przewidzianych w ustawie, czy też ich niedoskonałość, nie może prowadzić do akceptacji przesunięć majątkowych czy też uzyskania korzyści pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy też moralnego”[40].

Katalog sposobów bezpodstawnego wzbogacenia jest szeroki. W literaturze można wyróżnić cztery podstawowe sposoby wzbogacenia dotyczące aktywów, zaś dwa związane z pasywami.

Bezpodstawne wzbogacenie w sferze aktywów powstaje poprzez nabycie lub powiększenie stanu posiadania wzbogaconego (może to nastąpić przez przetworzenie, połączenie lub pomieszanie). Może również nastąpić przez umocnienie prawa wzbogaconego (np. uzyskanie dłuższego terminu). Bezpodstawnym wzbogacenie będzie również używanie przez wzbogaconego prawa, które mu nie przysługiwało. Skorzystanie przez wzbogaconego z usług świadczonych przez zubożonego również należy traktować jako wzbogacenie po stronie aktywów. Ponadto należy zaznaczyć, iż zwiększenie może nastąpić także na skutek bezpodstawnego „zawładnięcia informacją przeznaczoną dla innej osoby, a dającą sposobność uzyskania wzbogacenia, które przeznaczone było dla adresata tej informacji, a nie jej nieuprawnionego odbiorcy. Ta postać bezpodstawnego wzbogacenia związana jest w szczególności z bezprawnym skorzystaniem z danych zawartych w cudzym komputerze lub częścią większego systemu informatycznego”[41].

Po stronie pasywów bezpodstawne wzbogacenie będzie miało miejsce w wypadku umniejszenie pasywów wzbogaconego (np. po przez zwolnienie z długu) lub zniesienie ograniczonych praw rzeczowych.

Bezpodstawne wzbogacenie może przybrać wiele postaci. Do podstawowych postaci należy zaliczyć wzbogacenie spowodowane przyczyną zewnętrzną, naturalną (np. działanie sił natury), wzbogacenie wynikające bądź z samodzielnego zachowania zubożonego, bądź samodzielnego zachowania wzbogaconego, lub wynikające ze współdziałania stron. Bezpodstawne wzbogacenie może przyjąć również postać zachowania osoby trzeciej względem jednej ze stron bezpodstawnego wzbogacenia, które zmienia sytuację majątkową zarówno wzbogaconego, jak i zubożonego[42].

Dodatkowo należy przedstawić stanowisko Sądu Najwyższego zgodne z którym: „to samo zdarzenie, którego skutkiem jest zubożenie i wzbogacenie, może oznaczać jedną czynność faktyczną lub prawną, ale mogą także na nie składać się wzajemnie ze sobą powiązane czynności faktyczne lub prawne, dokonane nie tylko przez zubożonego i wzbogaconego, ale także przez osoby trzecie”[43]. Co więcej zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego źródłem bezpodstawnego wzbogacenia mogą być zdarzenia wynikające z „działania wzbogaconego, także wbrew jego woli, z jego dobrą i złą wiarą, a wzbogacenie może też być rezultatem czynności zubożonego, a nawet sił przyrody”[44].

Analizując bezpodstawne wzbogacenie należy wskazać, iż roszczenia z tego tytułu zgodnie z treścią art. 118 k.c. przedawniają się z upływem lat 10. Jednakże zgodnie z orzecznictwem roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, z którym występuje przedsiębiorca, podlega trzyletniemu przedawnieniu[45]. Bieg terminu przedawniania należy liczyć od dnia wezwania dłużnika do zwrotu świadczenia. Wskazuje na to wyraźnie treść wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r. [46].

Podsumowując, dla niniejszego opracowania najważniejsze znaczenie ma w istocie przedstawiony w ostatnim akapicie termin przedawnienia. To właśnie dzięki 10-letniemu terminowi przedawnienia osoby ubiegające się o zwrot pobranej opłaty likwidacyjnej na drodze postępowania sądowego mają dłuższy okres na dochodzenie swoich roszczeń.

Dział III

Zasadność stosowania przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia do zwrotu tzw. „opłaty likwidacyjnej”.

Oceniając zasadność stosowania przepisów dot. bezpodstawnego do zwrotu opłaty likwidacyjnej, w tym terminu przedawnienia należy w pierwszej kolejności wskazać na to czy zapis umowy bądź ogólnych warunków ubezpieczenia który pozwala na pobranie takiej opłaty wiąże konsumenta zawierającego taką umowę. Sądy orzekające w przedmiotowych sprawach w pierwszej kolejności decydują o uznaniu zapisów umowy za zakazane klauzule umowne. W sprawie z dnia 19 czerwca 2013 r. Sąd Rejonowy dla Wrocławia – Krzyków (sygn. akt. I C 95/13) uznał, że abuzywność postanowienia umowy (ubezpieczenia z UFK) zachodzi wówczas, gdy kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz gdy na skutek owejsprzeczności dochodzi do rażącego naruszenia interesów konsumenta. Pomimo tego, iż pojęcie dobrych obyczajów nie jest jednolicie rozumiane jednolicie, naruszenie tychże obyczajów należy rozumieć poprzez postępowanie jednostki w określonej dziedzinie, z tym, że w każdej sferze działalności także przedsiębiorców.

Dodatkowo ten sam sąd w celu uznania zapisów dot. opłaty likwidacyjnej za niedozwolone wskazuje, iż: „termin „interesy” konsumenta rozumiany jest szeroko, nie tylko jako interes ekonomiczny (na co wskazuje dodatkowo forma liczby mnogiej), ale również przy uwzględnieniu aspektu zdrowia konsumenta i jego bliskich oraz dyskomfortu, spowodowanego takimi czynnikami, jak strata czasu, dezorganizacja życia, niewygoda, nierzetelne traktowanie, przykrości czy naruszenie prywatności[47]„.

Jednakże do ustalenia abuzywności, a w konsekwencji do uznania, iż zapisy umowy nie wiążą konsumenta, wymaga się, aby rzeczone zapisy rażąco naruszały interes konsumenta. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie” określenie „rażący” odnosi się do wypadków znacznego, szczególnie doniosłego odbiegania przyjętego uregulowania od zasad uczciwego wyważenia praw i obowiązków. Jako kryteria oceny przyjmuje się wielkość poniesionych lub grożących strat (kryterium obiektywne), a także względy subiektywne, związane z przedsiębiorcą lub konsumentem”[48].

Kolejnym niezbędnym elementem pozwalającym na uznanie zapisów za niewiążące strony jest wykazanie, iż warunki umowy, w szczególności regulacje dot. pobierania opłaty likwidacyjnej nie zostały ustalone indywidualnie. Zgodnie z uzasadnieniem wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 22 stycznia 2015 r. „za uznaniem, że postanowienia OWU nie zostały uzgodnione z pozwanym indywidualnie przemawia z kolei fakt, iż stanowią one wzorzec umowy zaproponowany konsumentowi przez kontrahenta”. Wzorce (w tym regulaminy) są to bowiem klauzule, opracowane przed zawarciem umowy i wprowadzane do stosunku prawnego przez jedną ze stron w ten sposób, że druga strona (adherent) nie ma wpływu na ich treść[49].Pomimo tego, iż Sąd Apelacyjny w Warszawie w przytoczonym wyroku w sposób wyczerpujący wskazał na to, że OWU nie są uzgadniane indywidualnie, pozwani (towarzystwa ubezpieczeniowe) wielokrotnie podnoszą, że jest inaczej. Najczęściej zgłaszanym zarzutem, jest wskazanie na podpisanie przez powoda „oświadczenia do umowy ubezpieczenia z których wynika, iż zapoznał się z Ogólnymi warunkami ubezpieczenia (w tym zapisami dotyczącymiopłaty lokacyjnej) i potwierdził, że zapoznała się z Tabeląopłati limitów”[50]. Niemniej jednak, sąd orzekający w tej sprawie prawidłowo, w ocenie autora, stwierdził, że „powyższe nie świadczy o tym, iż powód miał rzeczywisty wpływ na negocjowanie warunków przedmiotowych umów, a złożenie podpisu pod oświadczeniami nie dowodzi tego, iż zapisy umowy były uzgodnione indywidualnie z powodem”[51].

Mając na uwadze powyższe, sądy rozważając zasadność pozwów w przedmiocie zwrotu pobranej opłaty likwidacyjnej, uznają, iż zapisy ogólnych warunków ubezpieczenia regulujące pobieranie opłaty likwidacyjnej ( niewspółmiernej do kosztów ponoszonych przez ubezpieczyciela) co do zasady wyczerpują znamiona klauzul abuzywnych. W związku z tym, należy wyeliminować je ze stosunku prawnego[52]. Wykluczenie wskazanych zapisów i powoduje, że konsument nie jest związany wskazanymi zapisami, zaś ubezpieczyciel pobierając wskazaną opłatę uzyskał korzyść bez podstawy prawnej. W konsekwencji pobrana kwota winna zostać zwrócona zgodnie z konstrukcją zwrotu nienależnego świadczenia, gdyż odpowiedzialność ubezpieczyciela – strony pozwanej opiera się na płaszczyźnie przepisów bezpodstawnego wzbogacenia[53]. Takie samo stanowisko wyraża Sąd Rejonowy Wrocław Śródmieście, który uznał, iż powództwo o zwrot pobranej opłaty likwidacyjnej „znajdowało podstawę w przepisach ustawowych o bezpodstawnym wzbogaceniu, tj.art. 405 i n. kc.Powód nie domagał się bowiem zapłaty świadczenia z umowy ubezpieczenia, lecz zwrotu kwoty zatrzymanej przez pozwanego bez podstawy prawnej, w rozumieniuart. 405 kc”[54]. Nadto Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 3 lutego 2015 r. przyznał, iż pobranie opłaty likwidacyjnej z wcześniej wpłaconych składek „należy traktować jako nienależneświadczenie, którejest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia. Nienależneświadczenieodróżnia się od pozostałych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia źródłem powstania, bowiem do zaistnienia tego zobowiązania dochodzi w wyniku spełnieniaświadczeniaprzez zubożonego, a nie poprzez jakiekolwiek inne przesunięcia majątkowe, niebędąceświadczeniem(jak w pozostałych wypadkach bezpodstawnego wzbogacenia”[55].

Mając na uwadze powyższe, za zasadne uznać należy stosowanie regulacji bezpodstawnego wzbogacenia. Nadto koniecznym jest wskazanie, iż właściwym będzie stosowanie odpowiedniego do przytoczonych regulacji terminu przedawnienia. Powyższe znalazło odzwierciedlenie w wyroku Sąd Okręgowego w Warszawie z dnia 2 marca 2015 r., w którym wskazano, iż „nieuzasadniony był zarzut przedawnienia roszczenia powódki. Strony na skutek wniesionego sprzeciwu nie zawarły umowy ubezpieczenia, zatem nie znajduje w niniejszej sprawie zastosowania przepisart. 819 § 1 k.c., który stanowi, że roszczenia z umowy ubezpieczenia przedawniają się z upływem trzech lat. Roszczenie z tytułu nienależytegoświadczeniaprzedawania się zgodnie z terminami ustalonymi wart. 118 k.c., co jest w terminie 10-letnim lub 3-letnim – roszczenia związane z prowadzenie działalności gospodarcze”[56].

Potwierdzenie stosowania takiego stanowiska można odnaleźć w Wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy Mokotowa w sprawie o sygn. akt. I C 2115/14 który uznał, iż skoro roszczenie powódki znajduje swoje podstawy w bezpodstawnym wzbogaceniu zastosowanie znajduje określony w art. 118 k.c. dziesięcioletni termin przedawnienia.

Analizując powyższe należy zaznaczyć, iż stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu znajduje swoje potwierdzenie. Uznanie ex lege przepisów za nieobowiązujące nakłada obowiązek zastosowania innych-właściwych regulacji do przedmiotowej sprawy. W tym wypadku jedyną właściwą konstrukcją prawną będzie bezpodstawne wzbogacenie.

Podsumowując powyższe opracowanie, w pierwszej kolejności wskazać należy, iż umowa ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi została niewystarczająco uregulowana w polskim ustawodawstwie. To właśnie brak szczegółowychregulacji prowadzi do sytuacji, w której konsumenci jako strona poszkodowana działaniem drugiej strony umowy występuje z odpowiednim powództwem. Najkorzystniejszym rozwiązaniem, z punktu widzenia autora, byłoby stworzenie regulacji określając maksymalną wysokość opłaty likwidacyjnej, która w rzeczywisty sposób odzwierciedlałaby koszy dystrybucji produktu, obsługi umowy i ryzyka ubezpieczyciela.

Ponadto, pomimo istnienia wielu produktów, w większości wypadków ubezpieczyciele stosują takie same zapisy. W związku z tym winna zostać przeprowadzona kompleksowa kontrola tychże regulacji (choćby przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, który już wielokrotnie nakładał wielomilionowe kary na firmy ubezpieczeniowe), mająca na celu usunięcie z obiegu prawnego tych z nich, które rażąco naruszają interes konsumenta. Usuwając nieakceptowalne z punktu widzenia prawa zapisy, w przypadku braku innych umownych regulacji możliwe byłoby „zastosowanie postanowień Kodeksu cywilnego o odstąpieniu od umowy. W związku [z nieistnieniem zapisów regulujących opłatę likwidacyjną – przyp. aut.] z tym strony powinny zwrócić sobie to co świadczyły, stosownie doart. 494 k.c., a zatem ubezpieczyciel w związku z odstąpieniem od umowy winien zwrócić klientowi wpłaconą przez niego kwotę, zaś zatrzymanie całej uiszczonej przez powoda kwoty było bezpodstawne”[57].

Takie rozwiązania pozwoliłoby na odpowiednie zabezpieczenie interesów konsumentów, a także szybsze i skuteczniejsze rozwiązywanie sporów pomiędzy ubezpieczonymi a towarzystwami ubezpieczeniowymi. Wprowadzałoby również pewność i stałość obrotu prawnego, poprzez legalne określenie zarówno przysługujących stronom uprawnień, jak i obowiązków.

Jeżeli mają Państwo jakiekolwiek pytania dotyczące polisolokat zapraszam do kontaktu.

pr. Krzysztof Danielak

Niniejszy tekst został opublikowany w „Prace naukowe aplikantów, zbiór drugi. /Ośrodek badań, studiów i legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych, 2015”.

[1] Tabela Opłat i Limitów dołączona do Ogólnych Warunków Ubezpieczenia dla Produktów serii Multi Programy Inwestycyjny., Aegon Towarzystwo na Życie S.A.

[2] http://www.rzu.gov.pl/aktualnosci-z-rynku/ubezpieczenia-na-zycie/Ubezpieczyciele_moga_byc_pozwani_za_polisolokaty_21160

[3] art. 385¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny ( Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).

[4] Ustawaz dnia 22 maja 2003 r.o działalności ubezpieczeniowej( Dz. U. z 2013 r. poz. 950 z późn. zm.).

[5]Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2013 r. poz. 392 z późn. zm.).

[6] Ustawaz dnia 22 maja 2003 o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz. U. z 2013 r. poz. 290 z późn. zm.).

[7] Ustawaz dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 z późn. zm..).

[8] P. Filipiak,Polisa ubezpieczeniowa bez podpisu ubezpieczyciela?, PPH 2007, nr 4, s. 45.

[9]A. Chruścicki,Umowa ubezpieczenia po nowelizacji kodeksu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 21.

[10]Komentarz do art. 805, Z. Gawlik [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, pod red. A. Kidyby, opublikowano LEX 2014.

[11]Ibidem

[12] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r. sygn. akt. IV CSK 125/06, LEX nr 357585.

[13] Komentarz do art. 829 kc.. B. Kęszycka, [w:] Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. Tom II. Prawo o kontraktach w ubezpieczeniach. Komentarz do przepisów i wybranych wzorców umów, pod red ZRodeckiego, M. Glicz. M. Serwach, opublikowano, LEX 2010.

[14]Ubezpieczyciele oferujący ubezpieczenia na polskim rynku posługują się różnymi dokumentami. Dla przykładu Generali Życie Towarzystwo Ubezpieczeń S.A. przy produkcie Omniprofit stosunek ubezpieczenia potwierdza polisą, zaś Towarzystwo Ubezpieczeniowe Europa przy produkcie ubezpieczenia grupowego PARETO II na potwierdzenie zawarcia stosunku ubezpieczenia wydaje certyfikat.

[15] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 marca 1996 ., sygn., akt, ACr 62/96, OSA 1997, z. 1, poz. 4.

[16] Art. 805 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny …

[17] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2010 r.,sygn., akt. I CSK 439/09, LEX nr 577681

[18] Art. 812 stawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny …

[19] Komentarz do art. 814 kc, Z. Gawlik [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania …

[20] Szerzej o wykładni przytoczonego przepisu w dziale 3 niniejszej pracy.

[21] Załącznik nr 2, pkt 3do ustawy z dnia z dnia 22 maja 2003 r.o działalności ubezpieczeniowej ….

[22] Art. 829 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny …

[23] A. Chłopecki. Wykorzystanie konstrukcji umowy ubezpieczenia na rynku finansowym a problem tzw. obejścia prawa. PPH 2013/2/ s. 4-8.

[24]M SzczepańskaUbezpieczenia na życie. Aspekty prawne. Warszawa 2008, s 268.

[25] A. Chłopecki,.Wykorzystanie konstrukcji umowy s. 4-8.

[26] M. Szczepańska, Ubezpieczenia na życie. … s. 266.

[27] M. Michalski., L. Sobolewski.,Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Warszawa 199 s.186.

[28] Art. 830 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny …

[29] M. Orlicki, Część V. Ubezpieczenia gospodarcze [w:] Prawo zobowiązań – część sczegółowa. System prawa prywatnego, pod red. J.Panowicz-Lipskiej, t. 8, Warszawa 2011, s. 886.

[30] A. Tadla, Umowa ubezpieczenia na życie, Warszawa 2000 s. 153.

[31] M. Szczepańska, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 maja 2010 r. sygn. akt VI ACa 1175/09, LEX nr 694224.

[32]Ibidem

[33] M. Szczepańska. Charakterystyka prawna opłaty likwidacyjnej pobieranej przez ubezpieczycieli w umowie ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, „Wiadomości ubezpieczeniowe2012, nr 1 s 8.

[34] Pismo wystosowane przez Aegon Towarzystwo Ubezpieczeniowe do Rzecznika Ubezpieczonych w sprawie RU/WSI/G/9251/SP/11

[35] Raport Rzecznika Ubezpieczonych z dnia 7 grudnia 2012 r.

[36]Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 4 czerwca 2012 r., sygn. akt. XVII AmC 974/11

[37]Komentarz do art. 405 kc. T. Sokołowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, …

[38] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., sygn. akt. V CSK 152/07, LEX nr 465613

[39] Komentarz do art. 814 kc Z. Gawlik [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, …

[40]wyrok SN z dnia 21 marca 2007 r.,syng. akt. I CSK 458/06, LEX nr 253397

[41] Komentarz do art. 405 kc. T. Sokołowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, …

[42]Ibidem.

[43]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2009 r.,sygn. akt V CSK 169/09, LEX nr 627248

[44] Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2005 r., sygn. akt I CK 220/05, LEX nr 172188 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2006 r., sygn. akt IV CSK 272/06, LEX nr 250047.

[45]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2003 r.,sygn. akt V CK 24/02, OSNC 2004, nr 10, poz. 157.

[46]Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r., sygn. akt III CRN 289/76, LEX Omega nr 7893

[47] Wyrok Sąd u Rejonowego dla Wrocławia – Krzykówz dnia 19 czerwca 2013 r.. sygn. akt. I C 95/13.

[48]Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2012 r„ sygn. akt, VI ACa 461/12. LEX Nr 1223500.

[49]Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie a z dnia 22 stycznia 2015 r.sygn. akt XXV C 430/12.

[50] Ibidem

[51]Ibidem

[52] Wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy – Mokotowa sygn. akt. I C 2115/14 ( niepublikowany)

[53]Ibidem.

[54]Wyrok Sądu Rejonowego Wrocław Śródmieście we Wrocławiu z 20 listopada 2014 r. sygn. akt I C 1366/14

[55]Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 3 lutego 2014 r. sygn. akt. XXIV C 44/12

[56]Ibidem

[57] Wyrok Sądu Okręgowy w Warszawie z dnia 14 stycznia 2015 r. sygn. akt V Ca 3799/13.